پژوهشگران علم سنجی پیوسته تلاش می کنند تا کیفیت ها را به صورت کمیت هایی نشان دهند که بیانگر آن کیفیت باشد. این معیارهای کمّی در علم سنجی با عنوان “شاخص” شناخته می شوند. اهمیت شاخص ها عبارت است از: بررسی عملکرد، تأثیرگذاری، رتبه بندی، مقایسه و ارتقاء افراد در محیط های آکادمیک. علم سنجی تنها متکی بر مقالات علمی نیست، منابع علمی دیگر مانند کتاب ها، پروانه های ثبت اختراع، پایان نامه ها و … می توانند مبنای مطالعات علم سنجی قرار بگیرند.
اساس کار علم سنجی بر بررسی چند متغیر پایه استوار است که برخی آن رابه طورساده شامل دو مقوله انتشارات علمی و میزان استنادهایی می دانند که به آن ها تعلق می گیرد .از طرفی می توان گفت اکثر شاخص های علم سنجی مبتنی بر چهار متغیر: پدیدآورندگان، تولیدات و انتشارات علمی، ارجاعات و استنادهایی است که به آثار تعلق می گیرد .
یکی از رایج ترین و معتبرترین شاخص های علم سنجی، شاخص استناد است .به طوری که در تحلیل های استنادی که مهمترین روش علم سنجی است، مطالعه استنادها و روابط استنادی میان مدارک، یکی از معیارهای اساسی سنجش عملکرد علمی پژوهشگران به حساب می آید .از مهمترین شاخص های علم سنجی که بر مبنای شاخص استناد و تحلیل استنادی شکل گرفته اند می توان به ضریب تاثیر (شامل ضریب تاثیر مجلات، ضریب تاثیر رشته، ضریب تاثیر کشورها و..(، شاخص فوریت، نیم عمر متون علمی یا کهنگی متون، شاخص هرش، شاخص جی، شاخص وای، تاثیر متیو و روش های سنجش علم در کشورهای مختلف اشاره کرد.
شاخص ضریب تاثیر مجله نخستین بار توسط دکتر یوجین گارفیلد و آیروینگ شر در دهه 1960 به مؤسسه اطلاعات علمی (ISI) آمریکا ارائه شد، تا در انتخاب مجله‌های علمی برای نمایه استنادی علوم به کارگرفته شود.
به طور کلی ضریب تاثیر مجله نسبت تعداد استنادهای دریافتی مقالات انتشار یافته در طول یک دوره زمانی خاص را می سنجد. این مجموعه شاخص ها توسط موسسه تامسون رویترز در قالب JCR به طور سالانه منتشر می گردد. با توجه به اینکه حدود 20% از کل ارجاعات، به انتشارات دو سال قبل صورت می گیرد، گارفیلد دوره زمانی استناد را دو سال در نظر گرفته است.
⭕ شاخص فوریت (Immediately index)
شاخص فوریت با روشی شبیه ضریب تاثیر مجلات محاسبه می شود. شاخص فوریت از شاخص های ویژه ارجاع یا استناد است که آن را نشریه گزارش های استنادی به طور منظم منتشر می کند و به منظور تعیین سرعت استناد مقالات یک مجله، استفاده می شود. به عبارتی شاخص فوریت یک نشریه، ارجاعات دریافت شده طی سالی را که موضوعات و مقالات مورد ارجاع قرار گرفته منتشر شده اند، بررسی و ارزیابی می کند. از این رو اهمیت این شاخص، به طور معنادار، از شاخص ضریب تاثیر مجلات کمتر است.
⭕ ضریب تاثیر 5 ساله (Five-year Impact Factor)
ضریب تاثیر پنج ساله برابر با میزان استنادها در سال جاری به مقالات منتشر شده در پنج سال اخیر است. برای اندازه گیری بهتر ضریب تاثیر مجلات در زمینه هایی که در آن یک مقاله پژوهشی زمان بیشتری را می طلبد تا به طور مطلوبی شناسانده شود و مورد استناد قرار گیرد، اندازه گیری ضریب تاثیر پنج ساله شاخص مناسب تری است.
⭕ ضریب نفوذ مجله (Eigen Factor Score)
محاسبه این شاخص برای هر مجله بر اساس تعداد استنادات دریافت شده یک مجله در یک دوره 5ساله در JCR است؛ اما با درنظرگرفتن این که این استنادات از کدام مجلات دریافت شده است. بر این اساس، مجلات با تعداد استنادات بالاتر، تاثیر و نفوذ بیشتری نسبت به مجلاتی با تعداد استنادات کمتر خواهند داشت. همچنین این شاخص خوداستنادی ها (citation-self ) را مدنظر قرار نمی دهد و خوداستنادی در محاسبه آن تاثیری ندارد؛ (یعنی ارجاعات یک مقاله به مقاله دیگر از همان مجله از محاسبه حذف می شود و در نتیجه ضریب نفوذ مجله تحت تاثیر خوداستنادی قرار نمی گیرد). به علاوه مجموع Eigen Factor Score های گزارش شده در JCR برابر با عدد 100 است. اصلی ترین ایده در خلق این شاخص این بوده که دریافت یک استناد از مجلات با کیفیت بالا، با ارزش تر از دریافت استنادات متعدد از مجلات باکیفیت پایین¬تر می باشد.
⭕ نیمه عمر متون یا کهنگی متون (Literature Obsolescence)
شاخص نیمه عمر نقش زمان را در بهره‌وری از اطلاعات روشن می‌کند. با استفاده از این شاخص می‌توان نشان داد که آیا با گذشت زمان از میزان سودمندی مقالات و کتاب‌ها کم می‌شود یا خیر. منظور از نیمه عمر متون مدت زمانی است که در خلال آن نیمی از متون استنادکننده به متون علمی مورد استناد در حوزه‌های علمی موردنظر منتشر شده است. به بیان دیگر، از نیم عمر مجلات یا شاخص کهنگی به منظور اندازه گیری میزان استفاده از مدرک در طول زمان استفاده می شود این مطالعات در مدیریت مجموعه و توسعه خدمات اطلاعاتی مناسب به کاربران کاربرد دارد.
⭕ ضریب نفوذ مقالات مجله (Score Influence Article)
این شاخص میانگین نفوذ مقالات یک مجله را در طول 5 سال اول پس از انتشار آن نشان می دهد. در واقع مثل ضریب تاثیر پنج ساله است که در آن نسبت تاثیر استنادی مجله به اندازه سهم مقاله مجله در طی یک دوره پنج ساله محاسبه می شود. میانگین ضریب نفوذ مقالات مجلات در JCR برابر 1 است و نمرات بالاتر از 1 نشان می دهد که نفوذ هر مقاله در مجله بالاتر از متوسط است و نمره کمتر از 1 نشان می دهد که نفوذ هر مقاله در مجله کمتر از متوسط است. محاسبه Score Influence Article به صورت تقسیم ضریب نفوذ مجله (Score Eigen Factor ) بر تعداد مقالات مجله در دوره پنج ساله و سپس تقسیم بر تعداد مقالات کل مجلات در همان دوره پنج ساله، و ضرب در ضریب یک صدم (0.001) می باشد.
به منظور ارزیابی دانشمندان و آثار علمی ایشان پیشنهادها و فرمول های جدیدی برای سنجش علمی ارائه گردیده است که با تلفیق کمیت و کیفیت علم تولید شده، دقت و صحت سنجش و ارزشیابی برونداد علمی را افزایش می دهد و می توان آن ها را به عنوان معیار ارزیابی پژوهشگران مورد توجه و استفاده قرار داد. این شاخص ها و شیوه های جدید را به طور کلی می توان به دو دسته تقسیم کرد گروه اول آن ها که به عامل تاثیر دلبستگی نشان می دهند و برای رفع کاستی ها یا نرمال سازی آن، پیشنهاد می کنند. دسته دوم از پایگاه استنادی علوم تنها برای شمارش استنادها استفاده می کنند و برای محاسبات خود شاخص ها و معیارهای دیگری دارند.
⭕ شاخص اچ یا شاخص هرش (H-Index)
در سال 2005 میلادی ریاضیدانی به نام Hirsch شاخصی را برای ارزیابی برونداد علمی محققان پیشنهاد نمود که در عین سادگی و سهولت کاربرد، نسبت به سایر شیوه های متداول ارزیابی، دارای مزایای بسیاری است. طبق تعریف شاخص H یک پژوهشگر عبارت است از H تعداد از مقالات وی که به هر کدام دسته کم H بار استناد شده باشد. اگر H مقاله از کل مقالات منتشر شده یک محقق طی n سال کار علمی، هرکدام حداقل H بار استناد دریافت کرده باشد، آن محقق دارای شاخص اچ است.
شاخص اچ به این پرسش پاسخ می دهد که هر یک از پژوهشگران به تنهایی چه نقشی در پیشبرد و گسترش مرزهای علوم در حوزه های مختلف دانش بشری دارند؟ در اصل شاخص H با استفاده از شمارش استنادها به حاصل کار یک پژوهشگر در طول حیات وی امتیاز می دهد. این شاخص همزمان هم به کمیت (تعداد مقاله) و هم به کیفیت (تعداد استنادات) اهمیت می دهد. در محاسبه این شاخص، تعداد استنادات به ترتیب نزولی مرتب می شود و شماره ردیف مقاله با تعداد استنادات مقابل آن مقایسه می شود تا تعداد استنادات با شماره مقاله برابر یا بیشتر از آن باشد. شماره آن مقاله، نشان دهنده عدد H نویسنده است.
⭕ نیمه عمر استناد (Cited Half Life)
نیمه عمر ارجاعات یا نیمه عمر استناد، تعداد سال هایی است که از سال ارزیابی باید به عقب برگشت تا شاهد پنجاه درصد کل ارجاعات به مجله در سال مورد ارزیابی باشیم. به عبارت دیگر، این شاخص مدت زمانی که نیمی از کل استنادات به آن مجله صورت پذیرفته باشد را نشان می دهد و در حقیقت سرعت کاهش میزان ارجاعات به مجله را بیان می کند. بدیهی است که وقتی مقاله های یک مجله ارزش خود را برای ارجاعات، زود از دست بدهند (مقاله ها سطحی باشند و خیلی زود بی ارزش شوند)، تنها به مقاله های جدید مجله ارجاع داده می شود. این موضوع باعث می شود که نیمه عمر ارجاعات به مجله کاهش یابد. بنابراین هر چه نیمه عمر ارجاعات به مجله بیشتر باشد، نشان می دهد که ارزش مقاله های مجله در طول زمان بیشتر حفظ شده است و هنوز مورد ارجاع قرار می گیرند. در مجموع هرچه نیمه عمر ارجاعات به یک مجله بیشتر باشد، ارزش مجله بالاتر می رود.
⭕ شاخص جی (G-Index)
یکی از جدیدترین شاخص هایی که برای اندازه گیری کمی برونداد علمی پژوهشگران پیشنهاد شده شاخص جی است که در سال 2006 لئو اگه آن را معرفی کرد. شاخص G گونه تعدیل یافته شاخص هرش است. در این شاخص بر خلاف شاخص هرش به مقالاتی که بیشتر مورد استناد قرار می گیرند، اهمیت بیشتری داده می شود. وی شاخص G را اینگونه تعریف کرده است: شاخص gعبارت است از بیشترین تعداد مقالات که در مجموع دارای G^2 استناد یا بیشتر هستند. به هر میزان که تعداد استنادات به مقالات پر استناد پژوهشگری بیشتر باشد شاخص G هم بالاتر خواهد بود. نحوه ی محاسبه شاخص G نیز بدین صورت است که ابتدا تعداد مقالات را به صورت نزولی استنادات مرتب کرده و سپس استنادات را با هم جمع کرده تا جائیکه مقاله G ام، G^2استناد داشته باشد که در این شاخص بر خلاف شاخص H به مقالاتی که بیشتر مورد استناد قرار می گیرد وزن بیشتری داده می شود. بنابراین اگر شاخص جی دانشمندی برابر 5 باشد به آن معنی است که دست کم مجموع استنادهای 5 مقاله وی 25 استناد بوده است. واضح است که همیشه H ≤ G خواهد بود. از این رو، دانشمندی که تعداد زیادی مقاله نوشته است و مقاله های او نیز تعداد استنادهای خوبی را دریافت کرده باشند شاخص هرش بالایی به دست می-آورد. شاخص جی او نیز اندکی از شاخص هرش بالاتر خواهد شد. درنتیجه، دانشمندی که تعداد اندکی مقاله دارد که این تعداد کم مقاله، استنادهای زیادی دریافت کرده باشد، شاخص هرش کوچک و شاخص جی بالایی خواهد داشت. در این صورت، اختلاف میان شاخص هرش و شاخص جی بالا خواهد بود. اگر از هر دو این شاخص ها با هم و به طور همزمان برای ارزیابی مقاله های دانشمندان استفاده شود، تصویر جامع تری از موفقیت های دانشمندان بر پایه تعداد انتشارات و تعداد استنادها به دست خواهد آمد.
⭕ شاخص ام (M-Index)
شاخص هرش هر پژوهشگر به طول مدت فعالیت پژوهشی وی بستگی دارد. زیرا با گذشت زمان، تعداد مقالات و استنادها به آن افزایش می یابد. به همین جهت، برای مقایسه پژوهشگران در مراحل مختلف دوره فعالیت آن ها، شاخص M معرفی شد. این پارامتر در نتیجه تقسیم هرش هر پژوهشگر بر سن علمی وی به دست می آید. منظور از سن علمی، شمار سال هایی است که از زمان انتشار اولین مقاله او می گذرد.
⭕ ارزش متیو (Mathew value)
این شاخص شکل اصلاح شده ضریب تأثیر است که در سال 2006 توسط موییج معرفی شد. ارزش متیو در یک دوره پنج ساله و در موضوعی خاص محاسبه می شود به این صورت که تعداد استناداها به مقاله های یک مجله در یک دوره پنج ساله را به تعداد مقاله های همان مجله و در همان دوره تقسیم می کند و عدد به دست آمده را با همین نسبت ها درکل حوزه مورد پژوهش اندازه گیری می کند.
⭕ مجموعه شاخص استنادی (CiteScore)
در 8 دسامبر سال 2016 ، مؤسسه الزویر در مجموعه ژورنال متریکس(Journal Metrics) خود از محصول جدیدی رونمایی کرد. این محصول سایت اسکور (CiteScore) نام دارد که به نوعی رقیب ضریب (Clarivate Analytics) محسوب می گردد.
سایت اسکور یک شاخص ساده برای اندازه گیری تأثیر استنادی مجلات است. یک مورد خاص که در سایت اسکور وارد محاسبه نمی گردد، مقالات زیرچاپ (In press) است. از آنجایی که اسکوپوس همه مقالات In press را از ناشران مختلف در بر نمی گیرد، لذا، مقالاتی که هنوز در شماره های مجله وارد نشده اند، در محاسبه سایت اسکور وارد نمی شود. سایت اسکور از تقسیم استنادها به مقالات چهار سال اخیر بر تعداد مقالات چهار سال اخیر به دست می آید. در ادامه، نکاتی در خصوص این شاخص را برمی شماریم:
- دسترسی به این شاخص ها از طریق اسکوپوس بدون دریافت هیچ هزینه ای آزاد است. بر خلاف ضریب تأثیر، نحوه محاسبه سایت اسکور از پایگاه اسکوپوس هست و دارای شفافیت برای همه است. درحالی که JCR که ضریب تأثیر از آن محاسبه می شود بر خلاف سایت اسکور به طور آزاد در دسترس همه نیست و نیازمند پرداخت حق اشتراک می باشد.
- چکیده مقالات در این شاخص محاسبه نمی شوند به خاطر اینکه اسکوپوس آنها را تحت پوشش ندارد.
- در این شاخص Journal self-citations محاسبه می شوند.
- تمامی مقالات در محاسبه این شاخص مد نظر قرار می گیرد، زیرا موجب کاستن از دستکاری استنادی، نشان دادن تأثیر یک جامع از کل مجله، موافقت نکردن با سیستم طبقه بندی مقالات در محاسبه استنادی می گردد.
⭕ شاخص اسنیپ (Source Normalized Impact Per Paper(SNIP))
این شاخص که توسط دانشگاه لایدن پیشنهاد شد، میزان تأثیر استناد را با وزن دادن به استناد براساس کل استنادهای دریافتی یک حوزه موضوعی را می سنجد. بنابراین تأثیر یک استناد می تواند در یک حوزه موضوعی نسبت به یک حوزه موضوعی دیگر ارزش بیشتری داشته باشد. شاخص “ضریب تأثیر به هنجار شده براساس منبع” یا به اختصار اسنیپ بر مبنای داده های برگرفته از پایگاه اسکوپوس محاسبه می شود. این شاخص با وزن دهی به استنادها براساس تعداد کل استنادهای حوزه موضوعی مربوطه (پتانسیل استنادی پایگاه در رشته ی مربوطه) محاسبه می شود تا تفاوت رشته ها به لحاظ رفتار استنادی و نیز به لحاظ میزان پوشش در پایگاه تصحیح شود.
⭕ شاخص اس جی آر (Scientific Journal Rankings(SJR))
معیاری است که بیان می کند تمام استنادها برابر آن چیزی که خلق شده نیست و زمینه موضوعی، کیفیت و شهرت مجله اثر مستقیم بر ارزش استناد دارد. این معیار هم شمار استنادهای دریافتی یک مجله و هم اهمیت یا اعتبار مجله ای که استنادها از آن می آیند را محاسبه می کند. این شاخص بیشتر برای استناد شبکه ای به مجلات بسیار بزرگ و ناهمگن مناسب می باشد. سایمگو (SCImago) از شاخص رتبه بندی مجلات SJR برای مقایسه مجلات استفاده می کند که در طی دو مرحله محاسبه می شود. ابتدا هر مجله یک مقدار و اعتبار مشابه را به خود اختصاص می دهد. اعتبار مجله با I و تعداد کل مجلات پایگاه با N نشان داده می شود.
شاخص “رتبه مجلاات سایمگو” نفوذ علمی یک مجله را با در نظر گرفتن دو عامل، تعداد استنادها و میزان اهمیت یا اعتبار مجلات استناد کننده، تعیین می کند. این میزان از تقسیم میانگین استنادهای وزن دهی شده در یک سال معین بر تعداد مقالات سه سال قبل محاسبه می شود.
به طور کلی نرمال سازی در این شاخص تحت تأثیر 3 عامل مهم است: پوشش پایگاه محاسبه کننده (میزان مجلات نمایه شده در اسکوپوس)، تعداد مقالات منتشره در این مجلات و تعداد استنادهای دریافتی هر مقاله و کیفیت مجلات.
⭕ مقاله داغ (Hot Paper)
مقالاتی که خیلی سریع نسبت به مقالات مشابه در همان حوزه موضوعی و همان بازه زمانی استناد دریافت می کنند به عنوان مقالات داغ شناخته می شوند. ملاک محاسبه تاریخ انتشار نیست. انتشارات 2 سال اخیر در بازه 2 ماه اخیر مورد بررسی قرار می گیرد و انتشاراتی که در این بازه زمانی 2 ماهه بیشترین استناد را گرفته و در 0.1% مقالات دارای استناد قرار گرفته باشد. لازم به ذکر است برای انتخاب مقالات داغ، فقط استنادات 2 ماه قبل شمارش می شود نه کل 2 سال. این مقالات توسط پایگاه طلایه داران علم (ESI)Essential Science Indicator معرفی می شوند.
⭕ مقالات پراستناد (Highly Cited Paper)