به مناسبت هفته ملی بدون دخانیات، نشست تخصصی " سلامت خانواده، سواد دخانیات و ترفندهای صنایع دخانی" در روز سه‌شنبه ۶ خرداد ۱۴۰۴ در سالن شورای کتابخانه مرکزی دانشگاه الزهرا(س) برگزار شد.
به گزارش کتابخانه مرکزی دانشگاه الزهرا، این برنامه که به همت کتابخانه مرکزی و با همکاری دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی ، انجمن علمی دانشجویی روانشناسی تربیتی، معاونت فرهنگی و اجتماعی دانشگاه الزهرا(س) و جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران و با حمایت معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری در روز سه‌شنبه ۶ خرداد ۱۴۰۴ به مناسبت هفته ملی بدون دخانیات در سالن شورای کتابخانه مرکزی دانشگاه الزهرا(س) برگزار گردید.
این نشست با مشارکت ارزشمند اساتید و همراهی شایسته اعضای انجمن علمی روان شناسی تربیتی و با حضور دانشجویان علاقه‌مند، در فضایی پویا، علمی و آگاهانه برگزار شد و استقبال گروه‌های مختلفی چون روانشناسی، مشاوره، روان شناسی تربیتی، جامعه شناسی، مطالعات خانواده و دیگر گروه ها فرصتی برای گفت‌وگوی بین‌رشته‌ای درباره یکی از مهم‌ترین چالش‌های سلامت عمومی، یعنی پیشگیری از مصرف دخانیات را فراهم کرد.
در این جلسه، جمعی از استادان و کارشناسان متخصص از جمله: دکتر شریف ترکمن‌نژاد ،پزشک، متخصص مدیریت سلامت و مشاور علمی جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران؛ دکتر بناهان، رئیس دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دکتر روشنک خدابخش پیرکلانی، استاد تمام گروه روانشناسی، دکتر افسانه توسلی دانشیار گروه مطالعات زنان و خانواده، از دانشگاه الزهرا ، زهرا صدر، مدیر واحد زنان و عضو شورای پژوهشی مرکز تحقیقات جمعیت و دکتر طاهره محسن‌زاده، جامعه‌شناس و عضو شورای پژوهشی مرکز تحقیقات جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران به ایراد سخنرانی پرداختند.
در این نشست به بررسی ابعاد مختلف سواد سلامت، تأثیرات صنایع دخانی بر خانواده‌ها و راهکارهای مقابله با ترفندهای تبلیغاتی این صنایع پرداخته شد.
در آغاز دکتر بناهان، رئیس دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهرا(س)، ضمن خوش‌آمدگویی به حاضران، بر اهمیت برگزاری چنین برنامه‌هایی تأکید کردند. ایشان با اشاره‌ای کوتاه به تاریخچه نام‌گذاری روز جهانی مبارزه با دخانیات توسط سازمان جهانی بهداشت در سال ۱۹۸۸، توضیح دادند که این نام‌گذاری با هدف کاهش آسیب‌های ناشی از مصرف دخانیات صورت گرفته است؛ آسیبی که سلامت جامعه بشری را به‌طور جدی تهدید می‌کند.
رئیس دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهرا، با ابراز نگرانی از روند افزایشی گرایش به دخانیات در ایران، به‌ویژه در میان دختران و زنان جوان، این پدیده را زنگ خطری برای سلامت اجتماعی دانستند. ایشان ضمن تشکر از برگزار کنندگان این رویداد به ویژه کتابخانه مرکزی، تأکید کردند که برگزاری چنین نشست‌هایی، نه‌تنها اقدامی آگاهی‌بخش بلکه گامی مؤثر و ضروری در مسیر پیشگیری و مقابله با گسترش این معضل به شمار می‌رود.
سالانه حدود ۸ میلیون نفر در جهان بر اثر مصرف دخانیات جان خود را از دست می‌دهند.
دکتر شریف ترکمن‌نژاد، پزشک و متخصص مدیریت سلامت و مشاور علمی جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران دومین سخنران این نشست، سخنان خود را با اشاره به یک حقیقت تلخ آغاز کردند: سالانه حدود ۸ میلیون نفر در جهان بر اثر مصرف دخانیات جان خود را از دست می‌دهند. وی تأکید کرد که بیش از ۲۲ درصد از جمعیت جهان مصرف‌کننده دخانیات هستند و این ماده، نیمی از مصرف‌کنندگانش را به کام مرگ می‌کشاند. دکتر ترکمن‌نژاد افزود که تاکنون ۷۰۰۰ ماده شیمیایی از دخانیات سنتی مانند سیگار استخراج شده، که دست‌کم ۲۵۰ مورد از آنها برای سلامت انسان مضر و ۷۰ مورد سرطان‌زا هستند و دخانیات تقریباً بر هیچ‌یک از اعضای بدن بی‌تأثیر نمی‌ماند. ایشان با اشاره به اثرات جسمی و روانی بسیار جدی دخانیات، به‌ویژه در افراد مبتلا به افسردگی، اظهار داشتند که دخانیات یکی از پیچیده‌ترین موضوعات مرتبط با سلامت عمومی است.
نقاب از چهره صنایع دخانی برداشته شده است آنها نقش کلیدی در ترویج دخانیات دارند.
دکتر ترکمن‌نژاد با طرح این پرسش که علت گرایش روزافزون افراد، به‌ویژه زنان، به مصرف دخانیات چیست؟ به مروری بر تاریخچه مصرف دخانیات در جهان پرداخت و بیان کرد که در ایران، مصرف دخانیات در میان زنان به‌عنوان نشانه‌ای از روشنفکری، جذابیت یا برابری با مردان در حال افزایش است. ایشان با اشاره به شعار امسال سازمان جهانی بهداشت، خاطرنشان کردند که صنایع دخانی نقش کلیدی در ترویج این باورها دارند و "نقاب از چهره آنها برداشته شده است". ایشان همچنین نیکوتین را یکی از اعتیادآورترین مواد موجود در جهان معرفی کرد، ماده‌ای که حتی از کوکایین اعتیادآورتر است، به‌گونه‌ای که ۵۰٪ از مصرف‌کنندگان آن به مصرف ادامه می‌دهند، در حالی‌که این رقم در مورد کوکایین حدود ۳۰٪ است.
وی در ادامه به انواع سنتی و مدرن دخانیات پرداخت و دخانیات سنتی را به دو دسته با دود (مانند سیگار، سیگارت، سیگار برگ، پیپ، قلیان و چپق) و بی‌دود (مانند ناس، تنباکوی ساییده، تنباکوی جویدنی و عنفیه) تقسیم کرد. همچنین دخانیات جدید را شامل ویپ‌ها و محصولات گرمایی مانند آی‌کاس (IQOS) دانست که دود تولید نمی‌کنند و در حال حاضر به‌شدت در فضای مجازی، به‌ویژه اینستاگرام، تبلیغ می‌شوند. وی با هشدار نسبت به باورهای غلط پیرامون بی‌ضرر بودن ویپ‌ها، تأکید کرد که تولیدکنندگان تنها به فروش فکر می‌کنند نه سلامت انسان، و نمونه‌ای از آسیب‌های ناشی از آن را بیماری موسوم به "ریه پاپ‌کورنی" دانست که در حال حاضر نیز در برخی مصرف‌کنندگان مشاهده شده است.
این پزشک متخصص، همچنین بر ضرورت ارتقای سواد سلامت تأکید کرد؛ به معنای توانایی افراد در دسترسی، درک و تحلیل اطلاعات سلامت و اتخاذ تصمیم‌های درست برای حفظ آن. ایشان در بخش پایانی سخنان خود، به هفت ترفند اصلی صنایع دخانی برای گسترش فروش محصولاتشان اشاره کردند:
- تبلیغ مستقیم و غیرمستقیم در فضاهای عمومی و شبکه‌های اجتماعی
- ترویج و تنوع‌سازی محصولات با طعم‌ها و بسته‌بندی‌های متنوع و هدف‌گذاری برای گروه‌های خاص
- حمایت‌های ظاهری انسان‌دوستانه مانند ساخت مدرسه یا حمایت از مسابقات ورزشی
- استفاده از گروه‌های جلودار که در کشورهای دیگر برای دفاع از دخانیات فعالیت می‌کنند
- دستکاری رسانه‌ای از طریق استخدام خبرنگاران و راه‌اندازی کمپین‌های فریبنده
- حمایت مالی از پژوهش‌های علمی با رویکرد تأیید غیرمستقیم محصولات دخانی
- لابی‌گری سیاسی برای جلوگیری از تصویب قوانین محدودکننده و ایجاد چالش‌های حقوقی
- در پایان، ایشان به برخی از قوانین موجود در ایران اشاره کردند، از جمله ممنوعیت فروش دخانیات در مدارس و مراکز فرهنگی، لزوم بسته‌بندی ساده محصولات دخانی، و درج هشدارهای سلامت روی ۵۰ درصد سطح بسته‌بندی.
در ادامه نشست، دکتر روشنک خدابخش پیرکلانی، استاد تمام گروه روانشناسی دانشگاه الزهرا(س)، با موضوع "توانمندسازی پیشگیرانه خانواده در راستای محافظت از کودکان و نوجوانان در برابر مصرف دخانیات" سخنرانی خود را ارائه دادند. ایشان سخنان خود را با مروری تاریخی بر مصرف دخانیات سنتی از جمله قلیان و چپق در ایران و جهان آغاز و به رواج مصرف پیپ در انگلستان از سال ۱۵۸۶ توسط سر والتر رالی و همچنین ورود توتون و تنباکو به ایران در سال ۹۱۳ هجری قمری از طریق خلیج فارس به‌واسطه پرتغالی‌ها اشاره کردند.
روابط صمیمانه میان والدین و فرزندان عامل کاهنده مصرف مواد و دخانیات در نوجوانان است.
دکتر خدابخش در بخش اصلی سخنرانی خود، با تمرکز بر علل و عوامل گرایش کودکان، نوجوانان و جوانان به دخانیات، تأکید کردند که خانواده بنیادی‌ترین و اثرگذارترین عامل در این زمینه است. ایشان با استناد به یافته‌های بالینی، اظهار داشتند که در خانواده‌هایی که روابط صمیمانه میان والدین و فرزندان وجود ندارد و پیوندهای ایمنی تجربه نشده‌اند، احتمال مصرف مواد در نوجوانان بیشتر است. پس از خانواده، دوستان و گروه همسالان نیز نقشی مهم در این گرایش ایفا می‌کنند. ایشان بر نقش فعالیت‌های سالم مانند ورزش، مطالعه و سرگرمی‌های نشاط‌آور در پیشگیری از این آسیب اجتماعی تأکید کردند.
این استاد دانشگاه به تغییرات زیستی، شناختی و روان‌شناختی دوره نوجوانی به‌عنوان زمینه‌ساز رفتارهای پرخطر مانند مصرف دخانیات اشاره کرد و سابقه مصرف الکل در خانواده، رویدادهای استرس‌زا، رفتارهای پرخطر همسالان، عزت‌نفس پایین، عاطفه منفی بالا و ضعف پیوند والدین با فرزندان را به عنوان عوامل مؤثر در این خصوص نام برد. ایشان همچنین به عوارض خاص مصرف دخانیات در زنان پرداختند.
وی در بخش پایانی سخنرانی خود راهکارهایی برای پیشگیری از گرایش نوجوانان به دخانیات ارائه دادند؛ از جمله آموزش مهارت‌های زندگی مانند: خودآگاهی، همدلی، تصمیم‌گیری، حل مسئله، ارتباط مؤثر، نه‌گفتن، تفکر نقاد و خلاق، مدیریت استرس و هیجان. ایشان تأکید کردند که آموزش این مهارت‌ها باید از دوران کودکی، متناسب با گروه سنی، و توسط نهادهایی چون خانواده و مدرسه آغاز شود. همچنین بر ضرورت سبک‌های فرزندپروری ایمن و دموکراتیک، اجتناب از کمال‌گرایی و فشارهای غیرضروری، آموزش مهارت‌های ارتباطی، حل تعارضات خانوادگی، ارتقای مهارت‌های مقابله‌ای و تصمیم‌گیری و همچنین تقویت ارزش‌های معنوی و سلامت روانی، به‌ویژه در دختران نوجوان تأکید کردند. ایشان سخنان خود را با این جمله به پایان رساندند که: سلامتی و شادابی، پایه و اساس یک زندگی سالم و موفق هستند.
رسانه‌ها در شکل‌گیری تجربه‌های فرهنگی، اجتماعی و تثبیت یا تغییر نگرش‌ها نسبت به مصرف دخانیات تأثیرگذارند.
دکتر افسانه توسلی، دانشیار گروه مطالعات زنان و خانواده دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی دانشگاه الزهرا(س)، سخنرانی خود را با عنوان «بازنمایی استعمال دخانیات در سریال‌های نمایش خانگی» ارائه کردند. ایشان با اشاره به اینکه سریال‌های نمایش خانگی از پرمخاطب‌ترین رسانه‌های دیداری در جامعه امروز ایران هستند، به بررسی نقش این سریال‌ها در تأثیرگذاری بر سبک زندگی و نگرش عمومی نسبت به مصرف دخانیات پرداختند.
دکتر توسلی با تأکید بر اینکه رابطه میان جامعه و رسانه دوسویه است، بیان کردند که بازنمایی‌های رسانه‌ای هم از جامعه نشأت می‌گیرد و هم در بازتولید ارزش‌ها و رفتارهای اجتماعی نقش ایفا می‌کند. ایشان با ارائه نتایج پژوهشی که با هدف بررسی کمی و کیفی نحوه نمایش استعمال دخانیات در سریال‌های پربیننده ایرانی و مقایسه آنها با نمونه‌هایی از سریال‌های خارجی انجام شده بود، به یافته‌های قابل توجهی اشاره کردند.
مطابق این پژوهش، برخی از سریال‌های ایرانی مانند خاتون با ۳۱ دقیقه، ملکه گدایان با ۲۳ دقیقه و پوست شیر با ۱ ساعت و ۳۷ دقیقه نمایش استعمال دخانیات، نسبت به سریال‌هایی چون سریال ترکیه‌ای عائله (با نمایش صفر دقیقه دخانیات) تفاوت معناداری داشته‌اند. در مقابل، سریال‌های انگلیسی نیز گاه زمان بالایی از مصرف دخانیات را در بر می‌گیرند. در این میان، حضور شخصیت‌های زن در نقش‌های اصلی که دخانیات مصرف می‌کنند نیز از نکات قابل تأمل بود.
ایشان تفاوت سریال‌ها را از حیث فضای مصرف (خانه یا محیط بیرون) و نحوه نمایش شخصیت مصرف‌کننده نیز بررسی کردند. سه سطح معنایی برای تحلیل بازنمایی مصرف دخانیات ارائه شد:
- در سطح فردی: شخصیت‌هایی با حالت‌هایی چون نگرانی، عصبانیت، تفکر، غم یا تصمیم‌گیری.
- در سطح تعاملی: مصرف دخانیات با حالاتی چون شادی، غرور، خونسردی یا بی‌تفاوتی همراه بوده است.
- در سطح نمایشی: استفاده از وسایل لوکس و ژست‌های خاص برای القای نوعی تصویر جذاب از مصرف.
دکتر توسلی در جمع‌بندی تأکید کردند که رسانه‌های تصویری و به‌ویژه سریال‌های نمایش خانگی، نقش کلیدی در بازنمایی فرهنگ و هویت گروه‌های مختلف اجتماعی ایفا می‌کنند. این رسانه‌ها می‌توانند در شکل‌گیری تجربه‌های فرهنگی، اجتماعی و حتی تثبیت یا تغییر نگرش‌ها نسبت به آسیب‌های اجتماعی مانند مصرف دخانیات تأثیرگذار باشند.
زنان بزرگ‌ترین قربانیان صنعت سودآور دخانیات در جهان.
در ادامه نشست، خانم زهرا صدر، مدیر واحد زنان و عضو شورای پژوهشی مرکز تحقیقات جمعیت مبارزه با دخانیات ایران، سخنرانی خود را با عنوان "دخانیات و سلامت زنان" ارائه دادند. ایشان صحبت خود را با طرح سه پرسش آغاز کردند: «چرا سیگار مضر است؟»، «پیامدهای اجتماعی مصرف دخانیات چیست؟» و «چه راهکارهایی برای پیشگیری از مصرف دخانیات پیشنهاد می دهید؟» سپس با استناد به گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت، روند صعودی مرگ‌ومیر ناشی از مصرف دخانیات در جهان را به تصویر کشیدند: از ۳ میلیون نفر در سال ۱۹۹۰ به ۶ میلیون نفر در سال ۲۰۱۲ و حدود ۹ میلیون نفر در سال ۲۰۲۴، با تفکیک میان کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه.
خانم صدر همچنین با اشاره به گزارش وزارت بهداشت ایران( ۱۳۹۶) بیان کردند که میزان مصرف دخانیات در میان مردان ۲۵ درصد و در زنان ۴ درصد بوده است. به‌ویژه در میان دختران نوجوان که مصرف سیگار از کمتر از ۱ درصد به ۲.۱ درصد افزایش یافته است. ایشان تأکید کردند که زنان، چه خود مصرف‌کننده باشند و چه در معرض دود تحمیلی قرار گیرند، بزرگ‌ترین قربانیان صنعت سودآور دخانیات محسوب می‌شوند. از سال 1395تا 1400 رشد مصرف دخانیات در میان نوجوانان 13 تا 15 ساله 13 درصد و در نوجوانان عمدتا دختران به 133 درصد نیز افزایش نگران کننده ای دیده می شود. مصرف دخانیات در زنان 90 درصد و مصرف روزانه سیگار 190 درصد در گروه های سنی جوان (18 تا 24 سال) افزایش یافته است.
وی با تاکید بر آسیب های جسمی و اجتماعی و اقتصادی بدلیل مصرف دخانیات، خاطرنشان کرد که عوارض آن در هر دو جنس یکسان است، اما به دلیل ویژگی‌های فیزیولوژیکی، زنان آسیب‌پذیری بیشتری دارند. دخانیات عامل اصلی بروز ۵۲ بیماری، ۲۴ نوع سرطان و ۱۲ درصد بیماری‌های غیرواگیر است. مراقبت زنان و دخترات پیش شرط تحقق راهبردی جوانی جمعیت می باشد.
اآسیب‌های مواد دخانی و تأثیر دود تحمیلی بر زنان باردار است که می‌تواند منجر به زایمان زودرس، سقط جنین، کاهش وزن نوزاد و اختلال در رشد ریه جنین شود.
خانم صدر به پژوهشی درباره تأثیر قلیان بر تراکم استخوان زنان یائسه نیز اشاره کردند که نشان می‌دهد تراکم استخوان گردن ران در افراد قلیانی ۳۴ درصد و مهره‌های کمری ۴۰ درصد کمتر از افراد غیرقلیانی است. همچنین به افزایش خطر ابتلا به سرطان‌های زنانه از جمله دهانه رحم و تخمدان و نیز تأثیرات منفی بر سلامت پوست، از جمله کاهش جذب ویتامین C و تخلیه ذخایر ویتامین A در بدن در اثر مصرف نیکوتین اشاره کردند.
در پایان، خانم صدر بر لزوم افزایش آگاهی عمومی در جامعه نسبت به تأثیرات مخرب مصرف مستقیم و غیرمستقیم دخانیات، به‌ویژه بر زنان و کودکان تأکید کردند و یادآور شدند که حفاظت از سلامت این گروه‌ها، گامی حیاتی در جهت سلامت پایدار جامعه است.
افزایش سواد خودمراقبتی، فرد را نسبت به خود، خانواده، محیط‌زیست در برابر خداوند مسئول‌تر می‌سازد.
در بخش بعدی نشست، دکتر محسن‌زاده با سخنرانی خود تحت عنوان "سواد خودمراقبتی در مهار رفتار دخانی" به موضوعی کلیدی و مغفول مانده در زمینه پیشگیری از مصرف دخانیات پرداختند. ایشان ابتدا با طرح این پرسش از دانشجویان و دیگر حاضرین که «به نظر شما چند نوع دود داریم؟» سخنرانی خود را آغاز کردند و توضیح دادند که چهار نوع دود تحمیلی وجود دارد. دسته اول دودی است که فرد مصرف‌کننده به خود وارد می‌کند؛ دودی که نه قلب و نه ریه هیچ نیازی به آن ندارند. دسته دوم، دودی است که فرد با مصرف در حضور دیگران به اطرافیان تحمیل می‌کند و حتی این تأثیر در برخی موارد بیش از تأثیر بر خود فرد مصرف‌کننده است؛ به‌خصوص در مصرف قلیان که هر پک آن معادل حدود ۱۰۰ سیگار عنوان شد. دسته سوم، دودی است که بر روی اشیاء و سطوح باقی می‌ماند و از طریق تماس غیرمستقیم (مثلاً دست زدن کودک به اشیای آلوده و سپس قرار دادن دست در دهان، یا دست دادن با فرد مصرف‌کننده و خوردن غذا) منتقل می‌شود. و دسته چهارم، دودی است که از مادر باردار به جنین منتقل می‌شود و می‌تواند رشد و سلامت جنین را تحت‌تأثیر قرار دهد.
سپس ایشان به مفهوم "سواد خودمراقبتی"پرداختند و توضیح دادند که صرف داشتن اطلاعات کافی نیست، بلکه باید آن را درک کرد، به آن عمل کرد و در نهایت تبدیل به کنشگری فعال در زمینه حفظ سلامت فردی و جمعی شد. در ادامه، دکتر محسن‌زاده پرسشی چالشی از حضار مطرح کردند: «فرض کنید قبل از این نشست فردی را در حال مصرف دخانیات دیده‌اید، چه واکنشی نشان می‌دادید؟ و حالا بعد از این نشست چه می‌کنید؟» پاسخ‌های دانشجویان فرصتی شد برای تأکید مجدد بر اینکه افزایش سواد سلامت و خودمراقبتی، رفتار مسئولانه‌تری را در برابر دخانیات ایجاد می‌کند.
در پایان، ایشان تأکید کردند که افزایش سواد خودمراقبتی در میان جوانان، زنان و عموم جامعه، نه‌تنها آگاهی و درک را بالا می‌برد بلکه فرد را نسبت به خود، خانواده، محیط‌زیست و حتی در برابر خداوند مسئول‌تر می‌سازد. همچنین اشاره‌ای کوتاه به آسیب‌های زیست‌محیطی ته‌سیگارها و ضایعات دخانیاتی شد که منجر به آلودگی گسترده در طبیعت می‌گردند.
پخش فیلم و کلیپ، برگزاری مسابقه و برپایی نمایشگاه در حاشیه نشست
برگزاری مسابقه با هدف جلب مشارکت دانشجویان از سوی جمعیت مبارزه با موارد مخدر ایران از نکات برجسته این برنامه بود؛ هر یک از سخنرانان پس از ارائه‌ی خود، پرسشی از مفاهیم کلیدی مطرح‌شده را طرح کرده و دانشجویان پاسخ‌های خود را در برگه‌هایی نوشتند. در پایان، به قید قرعه، به بهترین پاسخ‌ها جوایز نقدی اهدا شد.
پخش فیلم های کوتاه از سوی جمعیت مبارزه با موارد مخدر ایران با محوریت آثار و پیامدهای مصرف دخانیات با هدف افزایش آگاهی دانشجویان نسبت به خطرات جسمی، روانی و اجتماعی دخانیات ، القاء نگاه انتقادی به نقش صنایع دخانی در ترویج مصرف میان جوانان، به‌ویژه زنان، از دیگر نقاط مثبت این نشست بود.
همچنین استقرار دو میز مستقل از کتاب‌ها و مقالات تخصصی مرتبط با موضوع ذخانیات توسط کتابخانه مرکزی با هدف معرفی و دسترسی به منابع علمی و نمایش ماکت هایی از ریه سالم و بیمار در محل برگزاری از دیگر کوارد قابل توجه برای شرکت کنندگان بود.
برنامه با پذیرایی، انداختن عکس های دسته جمعی و اظهار تشکر و امیدواری اساتید و دانشجویان شرکت کننده از کتابخانه مرکزی برای برپایی بیشتر چنین نشست‌هایی برای تبادل نظر و پیوند علمی و برداشتن گامی مؤثر در مسیر ارتقای سواد سلامت و آگاهی اجتماعی به پایان رسید.
